Portret samotnego macierzyństwa

Socjologiczny portret samotnego macierzyństwa

Rodziny niepełne stanowią w Polsce jedną z najbardziej dynamicznie przyrastających kategorii rodzin. W ostatnich dwudziestu latach liczba osób wychowujących samotnie dzieci zwiększyła się o połowę. Funkcję opiekuńczą i wychowawczą w tym wypadku sprawuje tylko jedno z małżonków, najczęściej matka. Podobnie jak rodziny pełne wspólnota domowa samotnych rodziców stanowi obraz bardzo zróżnicowany i wieloaspektowy . Wzrostowi ulega liczba kobiet samotnie wychowujących dzieci, jak i liczba dzieci w tychże rodzinach. Można przypuszczać, że owe zmiany w zakresie kształtowania się współczesnego obrazu rodziny prowadzą do wytworzenia się nowego porządku demograficznego. Tym bardziej, że zauważalny jest również proces nadumieralności mężczyzn. W literaturze przedmiotu większość opracowań koncentruje się na ukazaniu ogółu problemów i konsekwencji samotnego macierzyństwa. Rzadko uwzględnia się wewnętrzną dynamikę tejże kategorii rodzin.
Samotne macierzyństwo nie jest jednorodne, każdorazowo jest realizowane inaczej ze względu na okoliczności, motywy zaistnienia. W oparciu o analizę danych statystycznych można przedstawić portret przeciętnej samotnej matki. Jednakże tam, gdzie chodzi o człowieka - każdorazowo indywidualną osobę ludzką, określenie „statystyczna samotna matka” niewiele wnosi. Jakkolwiek tego typu badania są w pewien sposób użyteczne. Pozwalają dostrzec jakiś ogólny zarys problemu samotnego macierzyństwa.
Rodziny samotnych matek stanowią grupę bardzo zróżnicowaną w swojej wewnętrznej strukturze. Analizy socjologiczne i badania ekonomiczne wskazują, że nie można utrzymać jednolitego wizerunku rodzin samotnych matek, jako realnie odzwierciedlającego rzeczywistość. Zmiennymi, które różnicują funkcjonowanie rodziny samotnej kobiety są: wykształcenie, stan cywilny, liczba dzieci, uczestnictwo na rynku pracy, współgospodarowanie z osobami trzecimi, warunki mieszkaniowe, korzystanie ze wsparcia systemu pomocy społecznej. Są wśród nich samotne matki wdowy, rozwódki, panny z dzieckiem, przez co nie stanowią one jednorodnego środowiska z racji przyczyn samotnego macierzyństwa. W każdej kategorii występuje inna sytuacja materialna, moralna, zdrowotna, wychowawcza, czy też ekonomiczna, która wyznacza egzystencję rodziny samotnej matki.
U źródeł samotnego macierzyństwa mogą znajdować się nieszczęśliwe wydarzenia losowe, błędy życiowe, konflikty. Wśród przyczyn powstawania rodzin niepełnych, w których niezamężna matka wychowuje dzieci można wymienić jako jeden z powodów przypadkową znajomość z mężczyzną bądź utrzymywanie licznych kontaktów z mężczyznami. Wiąże się z tym brak krytycyzmu, łatwowierność i lekkomyślność w nawiązywaniu relacji. Czasem jest to chęć zmiany własnej sytuacji na lepszą, czego źródła należy upatrywać w marzeniach o poprawie warunków bytowych. Wynika to również z chęci zaspokojenia potrzeb psychicznych do dobrego, godziwego życia. Dziewczęta z rodzin dysfunkcyjnych poszukują oparcia, przyjaźni i ciepła poza domem. Na samotne macierzyństwo ponadto składają się sytuacje, w których ojciec dziecka porzuca kobietę, gdy dowiaduje się o ciąży, bądź sam jest już żonaty i uwikłał się w nieformalny związek. Współcześnie coraz częstsze są przypadki, że kobieta decyduje się sama na samotne macierzyństwo na skutek świadomego wyboru. Zdaniem Marka Rymszy i Marioli Racław – Markowskiej można wyróżnić cztery charakterystyczne typy samotnego macierzyństwa. Są to:

nieposzukiwane samotne macierzyństwo,
samotne macierzyństwo z wyboru,
samotne macierzyństwo z przypadku,
nie całkiem samotne macierzyństwo.

Wśród kobiet, które stanowią grupę tych, które nie wybrały samotnego macierzyństwa dominują kobiety starsze, głównie w wieku 45 – 50 lat. W znacznej większości są to wdowy. Jak zauważa Racław –Markowska stanowią one około (61%) kobiet sklasyfikowanych, jako nie poszukujące samotnego macierzyństwa. Około (33%) stanowią rozwódki . Są to matki posiadające wykształcenie na poziomie szkoły średniej. Cechuje je mała aktywność zawodowa, przez co uzyskują niskie dochody. Rzutuje to przede wszystkim na ich wydolność w zaspokajaniu potrzeb rodziny. Znaczna ich część, bo blisko (40%), staje się świadczeniobiorcami ośrodków pomocy społecznej. Matki te mają na wychowaniu jedno lub dwoje dzieci, rzadziej rodzinę wielodzietną. Przy czym należy dodać, że dzieci matek z tej grupy to głównie osoby w wieku kilkunastu lat. Średnia wieku waha się w granicach około piętnastu lat. Do czasu śmierci ojca bądź rozwodu czy separacji była to rodzina pełna.

Jeśli chodzi o akceptację ogółu społeczeństwa to wydaje się, że ten rodzaj samotnego macierzyństwa jest powszechnie akceptowalny. Kobieta jest osobą w wieku dojrzałym, prowadzi uporządkowany tryb życia, na który składa się przede wszystkim brak przypadkowych kontaktów partnerskich. Swoje działania koncentruje na dzieciach i ich przyszłości. W przypadku wdowy bądź rozwódki z orzeczeniem rozpadu związku z winy męża może uzyskać jakieś gratyfikacje społeczne, choćby wyrazy współczucia i zrozumienia. Społecznie postrzegana jest jako ta, która pragnie wrócić do aktywności zawodowej, gdy tylko będzie to możliwe. Konieczność korzystania przez kobietę ze wsparcia instytucjonalnego mogła zaistnieć na skutek wystąpienia zdarzeń losowych takich jak nagła śmierć męża, rozwód, urodzenie dziecka niepełnosprawnego, utrata pracy. Zdarzają się także sytuacje, gdy w chwili zaistnienia samotnego macierzyństwa kobieta była bierna zawodowo. Wyżej wymieniona grupa kobiet postrzega fakt korzystania ze świadczeń pomocy społecznej jako uzależniający i niezgodny ze zsocjalizowanymi wzorcami zachowań. Przy czym nie chodzi tutaj o wielkość otrzymywanego wsparcia, raczej o pojmowanie go w kategoriach jakiegoś stanu nienormalnego. Przyczyną takich sytuacji jest jednak brak odpowiednich zasobów kulturalnych w postaci wykształcenia, kwalifikacji i posiadanych kompetencji. Nie wynika to bynajmniej z bierności i niepodejmowania działań zmierzających do przezwyciężenia problemów. W życiu rodziny mogą się pojawiać incydenty biedy lub funkcjonuje ona na pewnym poziomie, niezbyt wielkim, biedy chronicznej . Istotną cechą odróżniającą tę grupę kobiet jest jej zakorzenienie w środowisku lokalnym. Samotna matka ma możliwość wsparcia ze strony krewnych i osób znajomych.

Grupę matek świadomie decydujących się na samotne macierzyństwo stanowią kobiety, które dokonały wyboru wystąpienia z niesatysfakcjonującego związku. Są to też dotychczasowe mężatki, które za obopólną zgodą, swoją i męża decydują się na rozwód. Wyborem samotnego macierzyństwa można określić decyzję owdowiałej kobiety, która nie decyduje się na ponowne zawarcie związku. W tej grupie należałoby umieścić również kobiety, które w od początku planują założenie rodziny niepełnej i w konsekwencji wychowywanie dziecka bez udziału ojca. W ostatnich latach w Polsce można zauważyć wzrost właśnie tego typu rodziny, określanego potocznie jako „model 1+1”. Jeśli chodzi o sytuację matek decydujących się świadomie na samotne macierzyństwo nie stanowią one grupy osób korzystających z pomocy instytucjonalnej. Ich sytuacja społeczna powstała na skutek świadomie dokonanego wyboru. Zdaniem prof. Siemieńskiej, kobiety te chcą być matkami, ale nie decydują się na założenie pełnej rodziny . W tej kategorii nie muszą znajdować się jedynie przypadki urodzeń pozamałżeńskich. Znaczny odsetek bowiem stanowią rozwódki. Samotne matki z wyboru, to kobiety w przedziale wiekowym 39 - 48 lat. Spośród nich znaczna część posiada wykształcenie wyższe lub przynajmniej średnie. Są aktywne na rynku pracy i legitymują się doświadczeniem zawodowym . Ta grupa kobiet osiąga najwyższe dochody spośród ogółu samotnych matek. One również w najmniejszym stopniu korzystają ze wsparcia instytucji pomocy społecznej. Co więcej nie są nimi zainteresowane. W wielu przypadkach natomiast wykorzystują uniwersalne programy w zakresie polityki społecznej skierowane do ogółu rodzin, a nie odnoszących się do grup ubóstwa i dysfunkcji. Korzystne uwarunkowania pod względem wykształcenia i osiągnięć na rynku pracy wpływają na ukształtowanie się poczucia niezależności u owych kobiet. Takim kobietom, mającym zapewnioną podstawę bytową łatwiej jest wystąpić z niesatysfakcjonującego związku. To tłumaczy fakt, że w grupie kobiet świadomych samotnego macierzyństwa (60%) spośród nich zajmują rozwiedzione. W rodzinach tych wychowuje się jedno lub dwoje dzieci i wiek najmłodszego nie przekracza trzynastego roku życia. Źródło dochodów rodziny stanowi pensja matki plus alimenty ojca. Aktywność zawodowa kobiet, decyzyjność i perspektywiczność, stawianie sobie celów, realizacja planów zawodowych idące w parze z poziomem wykształcenia, wpływają korzystnie na zabezpieczenie potrzeb egzystencjalnych rodziny. Należy jednak zaznaczyć, że dobra sytuacja materialno-bytowa tychże kobiet nie rekompensuje dzieciom deficytu obecności ojca. Spośród wymienionych powyżej samotnych matek część z nich macierzyństwo w pojedynkę traktuje jako etap przejściowy. Samotne macierzyństwo części z nich zakończy się z chwilą wejścia w powtórny związek małżeński.

Odmienną grupę pod względem zaradności i niezależności stanowią matki, których macierzyństwo określane jest jako przypadkowe. Są to głownie młode kobiety, posiadające wykształcenie zasadnicze zawodowe lub niższe. Nieplanowana ciąża w połączeniu z młodym wiekiem dodatkowo komplikuje ich sytuację. Na ogół nie są przygotowane do podjęcia obowiązków wynikających z macierzyństwa. Nie posiadają odpowiednich kwalifikacji zawodowych ani doświadczenia na rynku pracy. Najczęściej stanowią grupę osób bezrobotnych, bądź zatrudnianych okresowo, również w tzw. szarej strefie. W głównej mierze są to mieszkanki miast. Wcześnie zerwały więzy rodzinne i opuściły środowisko, w którym się wychowywały. Znalazłszy się w sytuacji nieplanowanego macierzyństwa pozostają osamotnione, bez wsparcia narażone na marginalizację i wykluczenie. Nierzadko w rodzinie pochodzenia tychże kobiet w wielu pokoleniach funkcjonował wzorzec wychowania jedynie przez kobietę bez udziału małżonka . Ich życie cechuje brak stabilności bytowej i materialnej. Kobiety te na skutek rozmaitych okoliczności i wydarzeń losowych w znacznej mierze stają się pensjonariuszkami domów samotnej matki. Ich macierzyństwo jest skutkiem zawierania przypadkowych związków, nie rokujących przetrwania. Można powiedzieć, że są ofiarami kryzysów rodziny pochodzenia, gdyż często wywodzą się z dysfunkcjonalnego środowiska. W dorosłe życie wchodzą z bagażem trudnych doświadczeń emocjonalnych, co przekłada się na ich niedojrzałe wybory życiowe. Samotne rodzicielstwo warunkuje w tym przypadku działania podejmowane z niewielką świadomością konsekwencji określonych zachowań. Młody wiek kobiet i niedojrzałość emocjonalna zwiększają ryzyko zawierania przypadkowych znajomości. Brak wsparcia ze strony rodziny owocuje tym, że zostają one pozostawione same sobie a mężczyzna, ojciec dziecka nie poczuwa się do żadnej odpowiedzialności. W tej grupie kobiet doświadczenie samotnego rodzicielstwa nie jest dla nich czynnikiem hamującym przed zawieraniem nowych, przygodnych znajomości, co w konsekwencji prowadzi do kolejnych urodzeń pozamałżeńskich. Samotne matki z tej grupy cechuje unikanie działania, bierny stosunek do własnych problemów, niepodejmowanie decyzji, skoncentrowanie się na chwili bieżącej, bez myślenia perspektywicznego. Działania które podejmują ograniczają się do zaspokojenia potrzeb związanych z przetrwaniem. Niski poziom wykształcenia, brak kwalifikacji zawodowej, niezaradność życiowa, młody wiek w połączeniu z wychowywaniem kilkorga dzieci, czyni owe matki stałymi klientami ośrodków pomocy społecznej. Część z nich znajduje się poza zasięgiem pomocy społecznej i narażona jest na zjawisko wykluczenia społecznego. Przy czym dodać należy, że skuteczność świadczonej zwykle długoterminowo pomocy instytucjonalnej jest niewielka. Nie eliminuje ona życiowej bezradności tychże matek. Jednakże zdaniem Marka Rymszy i Marioli Racław – Markowskiej samotne macierzyństwo z przypadku jest najmniej liczną grupą spośród wymienionych kategorii samotnego macierzyństwa. Wydaje się, że najmniej zauważanym i nierozpoznanym rodzajem samotnego rodzicielstwa jest nie całkiem samotne macierzyństwo. W głównej mierze chodzi tutaj o gospodarstwa domowe, w których zamieszkuje samotna matka z dziećmi i osoby trzecie. Sytuacja ta nie dotyczy konkubinatu. Są to gospodarstwa jedno i wielorodzinne, w których zamieszkuje kilka pokoleń. Często będzie to rodzina samotnej matki, jej rodzice, dziadkowie, rodzeństwo z rodziną. Współzamieszkują razem i łączą też źródła dochodów. W analizie problemu samotnego rodzicielstwa ta kategoria matek nie jest zazwyczaj brana pod uwagę. Nadmienić należy, że jest to dość znaczna ilość rodzin, gdyż około (20%) ogółu samotnych kobiet współtworzy gospodarstwa wielorodzinne. Do grupy nie całkiem samotnych matek należą również starsze wiekiem kobiety, pracujące zawodowo i zamieszkujące z usamodzielnionymi już dziećmi. Na podkreślenie zasługuje fakt, że grupa ta nie jest objęta analizą statystyczną. Statystyka publiczna tę kategorię niepełnych rodzin zalicza do grupy „innych gospodarstw domowych” i pomija w badaniu.

W grupie tej znajdują się młode kobiety do około 30 lat. Nie pełnią one funkcji głowy rodziny. Połowa z nich to panny z dzieckiem oraz mężatki wychowujące dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Kobiety te są na ogół dobrze wykształcone i osiągają znaczne bądź przeciętne dochody własne. Bliskość członków rodziny pochodzenia wpływa korzystnie na możliwość świadczenia różnorodnych usług, takich jak opieka nad dzieckiem. Dzięki temu samotna matka może pozostać aktywna zawodowo. Dodatkowo ograniczona zostaje konieczność korzystania z ofert rynkowych związanych z utrzymaniem domu. Obecność rodziny pochodzenia samotnej matki stanowi niewątpliwie czynnik zmniejszający poczucie osamotnienia zarówno kobiet jak i ich dzieci. Współzamieszkiwanie z dziadkiem bądź bratem stanowi zaistnienie wzorca męskiego w życiu dzieci tychże matek.

Zwrócić uwagę należy na fakt, że niewątpliwie cześć z tych gospodarstw wielorodzinnych wykazuje objawy patologii i dysfunkcji. Przykładem takim może być rodzina z problemem alkoholowym, gdzie samotna matka może być postrzegana w kategorii zysków jako respondentka korzystająca ze świadczeń pomocy społecznej. Inną rzeczywistość wyznacza zamieszkiwanie samotnej kobiety z matką będąca w konkubinacie. Środowisko, w którym wzrasta młoda matka z dziećmi jest odtworzeniem pokoleniowych wzorów życia tejże rodziny i niejako przekazem stylu życia dla najmłodszych jej członków. Dzieje się tak w przypadku młodych samotnych matek wyróżnionych w tej kategorii. Co więcej znaczna ich cześć nigdy nie opuściła domu rodzinnego. Zachodzi bowiem związek przyczynowo – skutkowy pomiędzy wadliwym funkcjonowaniem rodziny pochodzenia samotnej matki a jej przypadkowym samotnym rodzicielstwem. Wydaje się być koniecznym uwzględnienie tej grupy samotnych kobiet z dziećmi w programach profilaktycznych instytucji świadczących pomoc społeczną.

Z powyższych wynika że wyróżnione kategorie samotnego macierzyństwa nie stanowią homogenicznego wizerunku rodziny samotnej matki. Każda z grup charakteryzuje się różnorodnością stylów życiowych, sytuacji egzystencjalnej, stopniem korzystania ze świadczeń pomocowych. Jednakże w każdej z nich występuje syndrom sytuacyjny związany z nieobecnością ojca dziecka. Deficyty wychowawcze związane z brakiem obecności, kontaktów z drugim rodzicem mogą zaburzać prawidłowe funkcjonowanie dzieci. Wzrastająca liczba niepełnych rodzin to również zwiększone obciążenia społeczne i ekonomiczne dla społeczeństwa.

Siostra Magdalena Krawczyk

Dyrektor Domu Samotnej Matki im. Stanisławy Leszczyńskiej w Łodzi